تاریخچه دوتار
تاریخچه دوتار
دوتار یکی از سازهای کهن سرزمین خراسان به شمار می‌رود که به طور خاص برای تک‌نوازی و همچنین همراهی آواز به کار گرفته می‌شود و نقش بسزایی در فرهنگ شفاهی این منطقه دارد.
تاریخ خراسان بازگوینده‌ی غنای فرهنگی این سرزمین است و قرن‌ها مرکز فکری ایران بوده است. فرهنگ‌های قومی گوناگون از جمله موسیقی اقوام مهاجر بر روند تاریخی آن اثر گذاشتند و خود با دگرگونی‌های اجتماعی سیاسی آن سازگار شده‌اند این همزیستی چند ساله به ایجاد فرهنگ موسیقایی غنی منجر شده است.
خاستگاه دوتار
دوتار سازی است از خانواده لوت با دسته‌ای بلند که در اکثر کشورهای خاورمیانه و در سرزمین‌های آسیای مرکزی و نیز در ترکستان چین یافت می‌شود. در اسناد کهن تاریخی از دوتار نامی نبرده‌اند. اما از سازی بنام تنبور یاد کرده‌اند که ویژگی‌هایی کم و بیش شبیه دوتار دارد.» (یوسف زاده 22:1379)
فارابی متوفا به سال (339ق) در کتاب موسيقى الكبیراز سازی با همین ویژگی ها سخن می‌گوید:
«در سرزمینی که این کتاب را می‌نویسیم. زیر عنوان تنبور از دو نوع ساز یاد می‌کنند: تنبور خراسان در آن زمان افغانستان کنونی و ماوراالنهر را نیز در برمی‌گرفت که آن را در خراسان و سرزمین‌های همجوار شرقی و شمالی آن می‌نوازند و تنبور بغداد که آن را در عراق و سرزمین‌های همجوار جنوبی و غربی می‌نوازند.»
فارابی تنبور خراسان را چنین توصیف می‌کند:
«شکل و طول این ساز از سرزمینی به سرزمینی دیگر فرق می‌کند. اما همیشه و در همه جا دو سیم به قطرهای یکسان بر آن سوار کرده‌اند که به یک دکمه وصل هستند و از روی یک خرک رد می‌شوند. هر یک از سیم ها در شیاری بر روی خرک جای می‌گیرد و این باعث می‌شود که سیم‌ها باهم تماس نداشته باشند. این دو سیم سپس از این سر تا آن سر ساز کشیده می‌شوند تا به سیم گیر ساز برسند. در آنجا هر یک از سیم‌ها از شکاف باریکی می‌گذرند. آنگاه دور دو گوشی، که رو به روی هم در دو طرف دسته قرار گرفته‌اند می‌پیچند.» (فارابی (290:1391)
ساختار ظاهری دوتار شمال خراسان
دوتار شمال خراسان از خانواده سازهای زهی زخمه‌ای و دارای کاسه‌ای به شکل نیمه گلابی است. کاسه طنینی این ساز نسبت به دوتار شرق خراسان کوچکتر و دسته‌ی آن نیز باریک‌تر است. شکل ظاهری این ساز حدفاصل میان دوتار شرق خراسان و دوتار ترکمنی است. دوتار‌های قدیمی شمال خراسان در مقایسه با دوتار‌های کنونی کوچکتر بودند. (درویشی ۱۵۲: ۱۳۸۰)
دوتار شمال خراسان دارای دو وتر است که از نظر ضخامت یکسان هستند در گذشته از زه ابریشم استفاده می‌شد که امروزه کاربرد ندارد. (مقاومت سیم را نداشتند و پس از چند ساعت استفاده پاره می‌شدند)
وتر‌ها از یک طرف به سیم گیر و از طرف دیگر پس از عبور از خرک و شیطانک به دور گوشی‌ها پیچیده شده‌اند. وتر پایین برای اجرای نغمه و وتر بالا برای اجرای واخوان است. محمد رضا درویشی می‌نویسد:
«وتر واخوان شمال خراسان در مقایسه با دوتار شرق خراسان نقشی فراتر از واخوان آزاد دارد.
(درویشی۱۵۷۳۱: ۳۳)
کاسه ساز یکپارچه است و بر روی آن صفحه چوبی قرار می‌گیرد. روی دسته نسبتاً باریک شمال خراسان دوازده دستان بسته می‌شود که این دستان‌ها در حال حاضر از جنس نخ نایلون است و در قدیم بیش‌تر از جنس نقره بوده است.
دستان‌های شمال خراسان نام خاصی ندارند و یکی درمیان بنام شاه پرده و میان پرده شناخته می‌شوند.
گوشی‌ها دو عدد هستند و بعد از شیطانک در منتها الیه دسته ساز قرار دارند. از این دو گوشی یکی درست روی دسته (در امتداد دسته و دیگری به صورت عمود و در قسمت فوقانی دسته و رو به بالا قرار می‌گیرد.)
وتر اول هم جهت با صفحه و وتر دوم (وتربالا) به گوشی عمود بر صفحه و دسته پیچیده می‌شود. گوشی‌ها از جنس چوب یا فلز هستند. خرک از جنس چوب و در مقایسه با دوتار شرق خراسان کوچکتر است.
بنابراین قطعات مختلف دوتار شمال خراسان عبارتند از:
- کاسه طنینی یکپارچه
- صفحه
- دسته
- سیم گیر
- دو وتر
- شیطانک
- خرک
- دستان‌ها
- گوشی‌ها
برای ساخت دوتار به کنده‌ی (درخت توت که قطر آن دو متر به بالا باشد نیاز است که بتوان آن را به چهار قسمت تقسیم کرد بطوریکه گل مرقطعه چوب از طرف برآمدگی آن وسط بیفتد و خط‌های چوب متقارن باشد. (رعایت این قضیه هم در صنعت ساز‌سازی و هم از نظر زیبایی بصری اهمیت دارد.)
طرف پوسته‌ی کنده را رنده می‌کنند. هر قسمت را به شکل الگوی صفحه‌ی ساز روی کنده قرار می‌دهند و الگو می‌کشند و آنرا با دستگاه چوب بری به شکل کاسه‌ی دوتار برش می‌زنند. دور کاسه و همچنین پشت کاسه را با تیشه تراش می‌دهند و داخل کاسه را با ابزار‌های نجاری خالی می‌کنند و به مدت شش ماه می‌گذارند تا کاسه خشک شود. هرچقدر زمان خشک شدن طولانی ترشود بهتر است.
برای تهیه‌ی صفحه از همان چوب توت چهار قسمت شده. یک قسمت را به ساخت صفحه‌ها اختصاص می‌دهند. صفحه هم باید مانند کاسه خشک شود. دسته‌ی دوتار از چوب زردآلو تهیه می‌شود. چوب‌ها را به صورت الوار در می‌آورند چوب پس از خشک شدن کمی جمع می‌شود و کج می‌شود بنابراین جا برای تراش می‌گذارند) بعد از یک سال که چوب خشک شدآنگاه کاسه را بصورت فاق و دسته را بصورت زبانه در می‌آورند و کاسه را اصطلاحاً دسته می‌کنند.
در مرحله بعد کاسه را صفحه می‌کنند و بعد از خشک شدن چسب دسته را تراش می‌دهند تا طبق مدل مورد نظر دربیاید اضافه‌ی صفحه را میتراشند آنگاه دسته و صفحه را با سمباده صاف و یکدست می‌کنند تا ساز برای پرده‌بندی آماده شود.
یک جفت گوشی از جنس چوب زرد آلو یا فلز (روی، سرب یا برنج) آماده می‌کنند و یک سیم گیر که می‌تواند از چوب یا استخوان و یا فلز روی باشد. ابتدا سیم گیر را در انتهای کاسه نصب می‌کنند وبعد جای گوشی‌ها را سوراخ می‌کنند. یک خرک به طول دوسانت و عرض سه میل و ارتفاع پنج میل و یک شیطانک به طول یک و نیم سانت و عرض دو میل و ارتفاع یک و نیم میلی‌متر ساخته و هرکدام را در محل خودش می‌چسبانند.
از ته کاسه تا جای قرارگیری شیطانک را مشخص می‌کنند. ساز را با نخ نایلون پرده‌بندی می‌کنند و جای اصلی پرده‌ها را گوشی مشخص می‌کنند. همانطور که می‌دانیم در این ساز جای پرده‌ها قابل تغییر نیست پس باید این کار را با دقت بسیار انجام داد.
بنابراین پس از اینکه دوعدد سیم به گوشی‌ها و سیم گیر وصل کردند با نواختن ساز جای پرده‌ها را بدست می‌آورند و آن‌ها را دقیق تنظیم می‌کنند.